Arxitekturada tartib atamasi juda keng tarqalgan bo’lib, klassik yoki neoklassik arxitekturaning har xil uslublarini o’z ichiga oladi. Ushbu uslublar me’moriy tizimingizning asosiy birligi sifatida ishlatiladigan ustun va trimning alohida turi bilan belgilanadi.
Qadimgi Yunonistonning boshida uchta me’moriy tartib rivojlandi, ular orasida Dorik ordeni me’morchilik tarixida ajralib turadi. Uning dizayni miloddan avvalgi 6-asrda Gretsiyaning g’arbiy Dor mintaqasida yaratilgan va miloddan avvalgi 100 yilgacha ushbu mamlakatda ishlatilgan.
Shunday qilib, Dorik ustuni klassik me’morchilikning beshta ordenidan biriga kiradi. Xuddi shunday, u monumental qurilishdagi eng muhim daqiqalardan birini ifodalaydi: materiallardan foydalanishda o’tish va o’zgarish. Dastlab, yog’och kabi o’tuvchi materiallar ishlatilgan. Ushbu buyruq bilan tosh kabi doimiy materiallardan foydalanish joriy etildi.
Dorik ustuni oddiy dizaynga ega. Aslida, keyingi Ion va Korinf ustun uslublariga qaraganda ancha sodda. Dorik tepasida oddiy va yumaloq kapitali bo’lgan ustun bo’lishi bilan ajralib turadi. Mil og’ir va nayli yoki ba’zan silliq ustunga ega va asosi yo’q. Dorik ustuni ham Ion va Korinfga qaraganda kengroq va og’irroqdir, shuning uchun u ko’pincha kuch va ba’zan erkaklik bilan bog’liq.
Dorik ustuni eng ko’p yuk ko’taruvchi ekanligiga ishonib, qadimgi quruvchilar uni ko’p qavatli binolarning eng past darajasi uchun ishlatishgan. Ion va Korinf ustunlari nozikroq bo’lishiga qaramay, yuqori qavatlar uchun ajratilgan.
Dorik ustunining xususiyatlari
- Yuqorida aytib o’tilganidek, yunon Dorik tartibi bir oz konusning ustuni bilan tavsiflanadi. Bu boshqa buyurtmalar bilan solishtirganda, eng kam balandlikka ega. Poytaxtni o’z ichiga olgan holda, u faqat to’rt sakkiz pastki diametrga ega.
- Dorik yunon shakllari yagona asosga ega emas. Buning o’rniga ular to’g’ridan-to’g’ri stilobatga tayanadilar. Biroq, Dorik tartibining keyingi shakllarida an’anaviy plintus va buqa asosi ishlatilgan.
- Dorik ustunining o’qi, agar u yivli bo’lsa, yigirmata sayoz yivlarni taqdim etadi.
- Poytaxt, o’z navbatida, oddiy bo’yin, cho’zilgan qadam, qavariq va kvadrat abakusdan tashkil topgan.
- Frizning bir qismi yoki bo’limi odatda ajralib turadi, chunki u odatda katlanmış kvadrat panellar bilan almashinadigan chiqadigan trigliflardan iborat. Ikkinchisi metoplar deb ataladi va silliq yoki haykaltaroshlik bilan o’yilgan bo’lishi mumkin.
Dorik tartibining Rim shakllari yunonchaga qaraganda kichikroq nisbatlarga ega, shuningdek, yunon Dorik tartibining yuqorida aytib o’tilgan ustunlariga qaraganda engilroq ko’rinishga ega.
Dor ustunlari bilan qurilgan binolar
Dorik ustuni qadimgi Yunonistonda ixtiro qilingan va rivojlanganligi sababli, klassik arxitektura deb ataladigan xarobalar aynan o’sha mamlakatda topilgan . Qadimgi Yunoniston va Rimdagi ko’plab binolar Doriklardir. Keyingi davrlarda Dor ustunli ko’plab binolar qurilgan. Ushbu ustunlarning simmetrik qatorlari matematik aniqlik bilan, timsol bo’lgan va hali ham bo’lgan tuzilmalarda joylashtirilgan.
Keling, Dor tartibidagi binolarning ba’zi misollarini ko’rib chiqaylik:
- Miloddan avvalgi 447 yildan 432 yilgacha qurilgan Afina akropolida joylashgan Parfenon yunon tsivilizatsiyasining xalqaro ramzi va Dorik ordenining ustunli uslubining yorqin namunasiga aylandi. Yaqin atrofda yunon qahramoni Eriktoniy sharafiga qurilgan Erechtheion ibodatxonasi joylashgan. Haligacha saqlanib qolgan Dorik ustunlari nafisligi va go’zalligi bilan ajralib turadi.
- Miloddan avvalgi 550 yilda qurilgan Sitsiliyadagi Selinunte ibodatxonasining yon tomonlarida o’n etti ustun va sharqiy uchida joylashgan qo’shimcha qator mavjud. Ushbu strukturaning balandligi taxminan o’n ikki metrni tashkil qiladi. Xuddi shunday, Gefest yoki Gefest ibodatxonasi va Poseydon ibodatxonasi Dorik tartibining tegishli namunalaridir. Miloddan avvalgi 449 yilda qurilgan birinchisi o’ttiz to’rtta ustunga ega bo’lib, qurilishiga o’ttiz yildan ko’proq vaqt ketgan deb ishoniladi. Ikkinchisi o’ttiz sakkizta ustunga ega bo’lib, ulardan faqat o’n oltitasi turgan, asosan marmardan qilingan.
Dorik ordenining bir nechta me’moriy asarlari hozirda sayyohlar Gretsiya va Italiyaga sayohatlari paytida tashrif buyurgan xarobalar bo’lib, ularning aksariyati bu erda joylashgan. Yuqorida aytib o’tilganlarga biz uchta ibodatxonani o’z ichiga olgan va Italiya janubidagi ellin koloniyalari bo’lgan Magna Graecia tarkibiga kirgan qadimiy shahar Paestumni qo’shishimiz mumkin. Hera ibodatxonasi Paestumdagi eng qadimgi ibodatxonalardan biridir. Zevsning xotini Hera – yunonlarning nikoh ma’budasi. Uning yaxshi saqlanib qolganligi va go’zalligi uni eng ko’p tashrif buyuriladigan ibodatxonalardan biriga aylantiradi.
Dorik ustunlari bilan zamonaviy ijod
Yillar o’tib, Uyg’onish davrida klassitsizm yana paydo bo’lganida, Andrea Palladio kabi me’morlar qadimgi Yunoniston me’morchiligini eslatuvchi zamonaviy asarlar yaratishga qaror qilishdi. Ular orasida San Giorgio Maggiore Bazilikasi bor, uning old tomonida to’rtta ajoyib Dorik ustunlari ajralib turadi.
Xuddi shunday, 19-20-asrlarda dunyodagi ko’plab neoklassik binolar qadimgi Yunoniston va Rim me’morchiligidan ilhomlangan. Misol uchun, Amerika Qo’shma Shtatlarida Dorik ustunlari Uoll-strit 26-da joylashgan Nyu-Yorkdagi Federal Xoll kabi ko’plab binolarga buyuklik berish uchun ishlatilgan. Aynan shu yerda AQShning birinchi prezidenti Jorj Vashington qasamyod keltirdi. Xuddi shunday, me’mor Benjamin Latrobe Amerika Qo’shma Shtatlarining sobiq Oliy sudi palatasida topilgan Dorik ustunlarini loyihalashtirgan. Dorik ustunlarini, jami qirqta, Kapitoliy binosining qasrida ham topish mumkin. Ular silliq ustunlar bo’lib, qumtoshdan yasalgan bo’lib, rotunda zaminini qo’llab-quvvatlaydigan kamarlarni qo’llab-quvvatlaydi.
Manbalar
Unsplash-da Fil Gudvin surati
